મારું જંગલ ખોવાયું છે

વનમાં રહેતાં પ્રાણીઓ પર છેલ્લા થોડા દાયકાથી ખતરો મંડરાઈ રહ્યો છે. જંગલોની આડેધડ વાઢકાપ કુદરતી સંતુલનને ખોરવી રહી છે. સુધીર પટેલ વાસ્તવિકતા બયાં કરે છે...

પ્રતીકાત્મક તસવીર

વર્ષ 2014થી ત્રીજી માર્ચે વન્યજીવન દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. પ્રાણીઓ અને વૃક્ષોને સમર્પિત આ દિવસ માત્ર એમના માટે જ નહીં સમગ્ર જીવસૃષ્ટિ માટે મહત્ત્વનો છે. કુદરતે એક સાંકળી બનાવી છે જેમાં બધા જ જીવ એક હિસ્સો છે. વનમાં રહેતાં પ્રાણીઓ પર છેલ્લા થોડા દાયકાથી ખતરો મંડરાઈ રહ્યો છે. જંગલોની આડેધડ વાઢકાપ કુદરતી સંતુલનને ખોરવી રહી છે. સુધીર પટેલ વાસ્તવિકતા બયાં કરે છે...

જંગલ હતાં જ્યાં કાલ, આજે ત્યાં નગર ઊભાં
વિકાસની બસ આટલી કાપી સફર ઊભા

ADVERTISEMENT

સૂરજ તૂટે શતખંડ કે વરસાદ હો મુશળ
વૃક્ષો જુઓ કાયમ અહીં છત્રી વગર ઊભાં

છેલ્લા બે દાયકામાં ગિરનારની આસપાસનાં જંગલોમાં ૧૧ ટકા ઘટાડો નોંધાયો છે. ગુજરાતના ૧૭ જિલ્લાઓમાં જંગલ વિસ્તાર ઓછો થયો છે. રાષ્ટ્રીય નીતિ પ્રમાણે કુલ ક્ષેત્રફળના ૩૩ ટકા વિસ્તાર હરિયાળો હોવો જોઈએ. ગુજરાતમાં અત્યારે આ ટકાવારી ૯.૦૫ ટકા છે. આ સમસ્યા ઉકેલવી સહેલી નથી. રાજેન્દ્ર શુક્લ પ્રેમના સંદર્ભે એને ઉકેલવા પ્રયાસ કરે છે...

ઝાકળ વિશે મળ્યો છે મને પત્ર એકદા
ઊકલે કદાચ તારા નયનના ઉજાસમાં

પામી ગયો છું અર્થ હવે ઇન્તેઝારનો
જંગલ ઊગી ગયાં છે હવે આસપાસમાં

અત્યારે સંજોગો એવા છે કે છેલ્લી પંક્તિ બદલીને આમ લખવું પડે : જંગલ રહ્યાં જ ક્યાં છે હવે આસપાસમાં. જંગલ પર આત્યંતિક અતિક્રમણ થવાને કારણે પ્રાણીઓ બહાર આવવા મજબૂર થાય છે. ગીરમાં જંગલની બહાર નીકળી આવતા સિંહોને ખુલ્લા કૂવા, વીજ કરન્ટ, રેલવે ટ્રૅક, રોડ-અકસ્માત, રોગચાળો, પજવણી વગેરે અનેક જોખમોનો સામનો કરવો પડે છે. લલિત ત્રિવેદી કડવી વાસ્તવિકતા ઉજાગર કરે છે...

પાણી પણ વેચાય છે તે આ સડક
જે સડક નીચે પૂર્યો કૂવો તમે

જંગલોની ડાળને પિંજર ઊગ્યાં
કઈ જગાએ બાંધશો માળો તમે?

‘ભૂતળ’ ભક્તિ પદારથ મોટું એ નરસિંહ મહેતાએ ભલે ભક્તિના સંદર્ભમાં લખ્યું, પણ ખરેખર તળના ‘ભૂ’ એટલે કે પાણીની દૃષ્ટિએ પણ  મોટી વાત છે. બૅન્ગલોરની વાત લઈએ તો હજારોની સંખ્યામાં બોરવેલ સુકાઈ ગયા છે. જળાશયોમાં ૭૯ ટકા અને ગ્રીન કવરમાં ૮૮ ટકા ઘટાડો થયો છે જેની સામે ક્રૉન્ક્રીટ વિસ્તાર ૧૧ગણો વધી ગયો છે. ગાર્ડન સિટી ગણાતું બૅન્ગલોર હાંફી રહ્યું છે. જંગલને જો વાચા ફૂટે તો વેણીભાઈ પુરોહિતની ભાષામાં આપણને બેખોફ સંભળાવી દે... 

ફૂલ ને કાંટાની કુદરત છે, અરે તેથી જ તો

ગુલછડીના ખ્યાલમાં બાવળ બની ગઈ જિંદગી

દિલ ન’તું પણ વાંસનું જંગલ હતું, ઝંઝાનિલો
આપ આવ્યા? હાય! દાવાનળ બની ગઈ જિંદગી

જંગલ-વિસ્તાર ઘટવાનું એક મહત્ત્વનું કારણ દાવાનળ પણ છે. અમેરિકાના કૅલિફૉર્નિયામાં દર વર્ષે જૂન-જુલાઈમાં સૂકા વાતાવરણને કારણે આગ ફાટી નીકળે છે. 2018થી રીતસરની પનોતી બેઠી છે. ૬૦ ટકા જંગલ-વિસ્તાર ભસ્મીભૂત થઈ ગયો છે. આ ખરેખર ટાઇટૅનિક આંકડો છે. જાન્યુઆરીમાં લૉસ ઍન્જલસનાં જંગલો ઓમ સ્વાહા થઈ ગયાં. હજારો ઘરો રાખ બની ગયાં. દોઢ લાખથી વધુ લોકો વિસ્થાપિત થઈ ગયા. વન્યસૃષ્ટિનું શું થયું હશે એ તો ભગવાન જાણે. નરેશ સોલંકીની પંક્તિમાં આ પીડા વર્તાશે...

જંગલ જઈને જોઉં છું, જંગલ થાતું ગુમ
આંખોમાં અટવાઈ ગઈ, ધ્રૂમ્ર સરીખી બૂમ

કરવત થઈને કાપતું, વ્હેતું ધમધોકાર
થરથર ધ્રૂજે આંગળાં, તૂટી ગ્યો ટંકાર

મુંબઈગરો નૅશનલ પાર્કમાં છેક ઊંડે સુધી ફરવા જાય ત્યારે તેને જંગલપણાનો થોડો અણસાર આવે. મ્હાલતી વખતે એમ થાય કે ઓહોહો કેવડું મોટું જંગલ મુંબઈમાં છે, પણ વસતીની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો આ વાહ અંતે આહમાં પલટાઈ જાય. પ્રદૂષણને કારણે દિલ્હીની દયનીય હાલત આપણે જોઈએ છીએ. પંકજ વખારિયા દાઝ્યા પર ડામ લગાડે તો એ દર્દ સહન કરવું પડશે...

જંગલનું વૃક્ષ પાઠવે છે શહેરી વૃક્ષને
પાણી ઘણું છે વનમાં, ત્યાં તડકો ઘણો હશે

રહેશે ન માથે છાંયડો કાલે આ વૃક્ષનો
હા, વારસામાં એક સરસ બાંકડો હશે

લાસ્ટ લાઇન

ખુલ્લા ખેતર જેવું જીવન આખેઆખી વાડ પડી છે

મારું જંગલ ખોવાયું છે એથી તો આ ત્રાડ પડી છે

- હરદ્વાર ગોસ્વામી

જ્યાં જવા જલ્દી હતી ત્યાં જાવ ત્યારે સહેજ મન લાગે નહીં

શહેર જંગલ થઈ ગયાં, જંગલ જરા અમથાય વન લાગે નહીં

- દીપક ઝાલા ‘અદ્વૈત’

ચોમેર ઝાડીઝાંખરાં, ભેંકાર વનવગડો, ઝરણ

સાવજ ડણક ને વાઘની ત્રાડે છુપાતાં હો હરણ

પીળક, તુઈ, પોપટ, ઘુવડ, સૂડો પંખી અધધ

આજે હજી અકબંધ છે યાદોમાં એ પર્યાવરણ

- અતુલ દવે, વડોદરા