આગળના એપિસોડમાં આપણે વાત કરી ઓસીડી શું છે, તેના લક્ષણો, અને ઉપચાર કયા કયા છે તે વિશે વાત કરી. આજે આપણે વાત કરીશું જો કોઈને ઓસીડી છે તો તમે કેવી રીતે ઓળખી શકો અને ઓસીડીના દર્દીઓનું વર્તન કયા પ્રકારનું હોઈ શકે...
ડૉ. હંસલ ભચેચ (તસવીર ડિઝાઇન કિશોર સોસા)
અમુક દાયકા પહેલાં ઍન્ગ્રી યંગ મૅન માત્ર ફિલ્મોમાં જ જોવા મળતાં પણ હવે જમાનો બદલાતા આપણને બસમાં, ટ્રેનમાં કે રસ્તામાં દરરોજ આવા એકાદ પાત્રના દર્શન થાય છે. માત્ર એ જ નહીં પણ વાસ્તવિક જીવનમાં તમને સિંઘમની જેમ ‘આતા માઝી સટકેલ’ કહેતા અને એનિમલના રણવિજય સિંહ જેવા પાત્રો પણ આજુબાજુ ફરતાં જોવા મળશે, થેન્ક્સ ટુ આજની આધુનિક જીવનશૈલી, જે ત્રણ ટી (T)થી વણાયેલી છે. પહેલો ટી-ટૅક્નોલોજીનો, બીજો ટી-ટ્રાન્સફોર્મેશનનો અને આ બન્ને થકી સતત આગળ રહેવાની હોડમાં રહેતા લોકો માટે ત્રીજો ટી ટેન્શનનો. આ વાત કોઈની સામે સવાલ ઊભો કરવા કે કોઈના માથે માછલાં ધોવા માટે કરી નથી, મુદ્દો છે જવાબ શોધવાનો... મગજને શાંત રાખવાનો... લાંબાગાળાની માનસિક બીમારી ટાળવાનો... અને મનને મસ્ત રાખવાનો! ગુજરાતી મિડ-ડે ડૉટ કૉમ લાવ્યું છે વધુ એક વિશેષ પેશકશ ‘મસ્ત રહે મન’ (Mast Rahe Mann) જેમાં આપણે દર પખવાડિયે એક નવા પ્રશ્ન સાથે મળીશું સાયકૉલૉજિસ્ટને અને તેમની પાસેથી જાણીશું મનને મસ્ત કેવી રીતે રાખવું!
મસ્ત રહે મનના આજના એપિસોડમાં આપણી સાથે છે સાયકોલોજીસ્ટ હંસલ ભચેચ. જેમણે ગુજરાતી મિડ-ડે ડોટ કોમ સાથે આજના મોર્ડન સમયના સૌથી જરૂરી મુદ્દે વાતચીત કરી છે. આ મુદ્દો એટલે કે ઓસીડી જેને ઓબ્સેસિવ કંપલ્સિવ ડિસઓર્ડર કહેવામાં આવે છે. ઓસીડી વિશે આપણે 16 ડિસેમ્બર 2024ના મસ્ત રહે મનના એપિસોડમાં વાત કરી હતી, નવા વર્ષની શરૂઆત દરમિયાન એક મહત્વનો મુદ્દો આપણે વચ્ચે જાણ્યો, આજે આપણે ફરી ઓસીડી વિશે વાત કરતાં પહેલા આગળના એપિસોડમાં જે વાત કરી તેને ટૂંકમાં જાણી લઈએ.
ADVERTISEMENT
આગળના એપિસોડમાં આપણે વાત કરી ઓસીડી શું છે, તેના લક્ષણો, અને ઉપચાર કયા કયા છે તે વિશે વાત કરી. આજે આપણે વાત કરીશું જો કોઈને ઓસીડી છે તો તમે કેવી રીતે ઓળખી શકો અને ઓસીડીના દર્દીઓનું વર્તન કયા પ્રકારનું હોઈ શકે...
ઘણીવાર તમને ઓસીડી છે કે નહીં તેનો ખ્યાલ તમને પોતાને આવે એ પહેલા તમારી આસપાસના લોકોને આવી જતો હોય છે. જેના કેટલાક ઉદાહરણો આપણે જોયા કે જ્યાં સુધી કોઈપણ ક્રિયા કે વસ્તુનું ઑબ્સેશન હોય ત્યાં સુધી જે-તે વ્યક્તિને માત્ર એવો વિચાર આવ્યા કરતો હોય છે પણ જ્યારે તેનું ઑબ્સેશન કમ્પલશનમાં ન ફેરવાય ત્યાં સુધી દર્દી પોતાનું ઑબ્સેશન છુપાવી શકે છે. આ તો થઈ ઓસીડીની ઓળખની વાત, પણ જો કોઈ વ્યક્તિને ખબર પડી છે કે તેના આ ડિસીઝ છે, તે વખતે તેણે કઈ રીતે ડીલ કરવું જોઈએ?
આ વિશે વાત કરતાં ડૉ. હંસલ ભચેચ જણાવે છે કે, જો દર્દીની દવા ચાલતી હોય તો પણ તેને વધારે સમય લાગી રહ્યો છે, તો તમને અમુક કસરત આપવામાં આવે છે, જેમ કે તમને કોઈ વસ્તુનું ઑબ્સેશન થયું છે તો તેને થોડીવાર માટે રેઝિસ્ટ કરો એટલે કે તમને જે વિચાર આવ્યો છે તેના પર તરત ક્રિયા ન કરો. આ પ્રેક્ટિસને રિસ્પોન્સ પ્રિવેન્શન ટેક્નિક કહેવામાં આવે છે. આમ કરવાથી તમે જે ક્રિયા કરવા માટે કમ્પલશન અનુભવો છો તે કદાચ થોડા સમય બાદ ન અનુભવો એવું પણ બને.
ઉદાહરણ તરીકે: તમને હાથ ધોવાનો વિચાર આવ્યો છે, તો તરત હાથ ધોવા નહીં જવાનું, પણ મનને સમજાવવાનું કે, હું હાથ ધોઈશ, પણ પાંચ મિનિટ પછી ધોઈશ અને એમ કરતાં જો તમે પાંચ મિનિટ માટે પોતાને અટકાવી શકો, તો ધીમે ધીમે તમે 7 મિનિટ પછી 10 મિનિટ અને પછી 20 મિનિટ એમ કરતાં પોતાને હાથ ધોતાં અટકાવી શકો.
અમુક કસરત સિવાય શારીરિક કસરત કરવાથી મગજના બ્લૂટ્રાન્સમીટર લેવલ નૉર્મલ થતાં હોય છે એટલે હૉર્મોન્સ બધા નૉર્મલ થતાં હોય છે તો ઓવરઓલ કસરત કરવાથી પણ આમાં રાહત મળી શકે છે.
જ્યારે ઓસીડી ટ્રિગર થાય ત્યારે શું કરવું?
મોટાભાગે ઓસીડીના દર્દીઓને ચોક્કસ વસ્તુ ચોક્કસ રીતે મૂકવાની ટેવ હોય છે અને જ્યારે તે વસ્તુઓને અસ્ત-વ્યસ્ત જુએ ત્યારે તેને વસ્તુઓની યોગ્ય ગોઠવણી થાય તેનું ઑબ્સેશન થતું હોય અને ત્યાં બાદ એનું કમ્પલશન. એટલે દર્દી દરેક વસ્તુને યોગ્ય રીતે મૂકે. પણ જો દર્દી એવું ન કરી શકે તો તેની એન્ગ્ઝાઈટી ખૂબ જ વધી જતી હોય છે. એવે સમયે કાં તો તમારે દર્દીને ઇન્ઝ્યોલાઇટિક દવા આપવી પડે અને જો એ ન થઈ શકે તો એવું પણ બને કે દર્દી પોતે જ એ જગ્યા પરથી જવા માંડે. કારણકે જેવું કમ્પલશન છે એ જ રીતે એવૉઈડન્સ પણ હોય છે. એવું બને કે દર્દી પોતે જ જે તે જગ્યાએ જવાનું ટાળે.
દાખલા તરીકે, કોઈ દર્દીને ખબર છે કે જો તે ન્હાવા જશે તો તેને બે કલાક લાગવાના છે એટલે એ ન્હાવા જવાનું જ ટાળે અથવા ઘણીવાર કોઈને હાથ ધોવાની ટેવ છે તો તે ઘણી બધી વાર બાથરૂમ જવાનું રોકી રાખે જેથી તેને હાથ ધોવાનો વારો ન આવે. દર્દીઓ એવી જગ્યાએ જવાનું ટાળે અથવા એવી પરિસ્થિતિમાં અટવાઈ જવાનું ટાળે જ્યાં તેમને સૌથી વધારે ઑબ્સેશન થતું હોય.
શું ઓસીડીની દર્દીને માત્ર હાથ ધોવાનું, ન્હાવાનું કે સફાઈ સંબંધે જ ઑબ્સેશન હોય કે અન્ય વસ્તુ-સ્થિતિમાં પણ તેમને ઑબ્સેશન થતું હોય?
આ વિશે વાત કરતાં ડૉ. ભચેચ જણાવે છે કે વ્યક્તિના વિચારોનું ઑબ્સેશન તેમની સીવિયારિટી પર નિર્ભર કરે છે. જો વ્યક્તિને ખૂબ જ ગંભીર ઓસીડી છે તો તેને ઘણાં બધા એરિયામાં ઑબ્સેશન થતું હોય છે. દાખલા તરીકે, તેને ઘણી બધી વસ્તુઓ ચકાસવી પણ પડે, વારંવાર હાથ ધોવાનું પણ થાય, વાળમાં તેલ હંમેશા નાખેલું હોવું જ જોઈએ, આ સિવાય અમુક કલરના કપડાં ન જ પહેરે, પૈસા આપતી વખતે ગણતરી બહુ બધી વાર કરવી, ઘણા લોકો પોતે પૈસાને હાથ ન અડાડે. એટલે જો વ્યક્તિની ગંભીર ઓસીડી હોય તો તેમાં જુદાં જુદાં બહુ બધા ઑબ્સેશન પણ હોઈ શકે છે.
ઓસીડીની ગંભીરતામાં એક મુદ્દો એવો પણ છે જ્યાં દર્દી કેચઅપ થઈ જાય
દાખલા તરીકે તમે ડૉક્ટરને મળવા ગયા અને તમે તેમને કહ્યું કે મને હાથ ધોવાનું ઑબ્સેશન છે અને આ સિવાય બીજા કયા કયા ઑબ્સેશન હોય એટલે તમે કહો કે હાથ ધોવા, વાળમાં તેલ નાખવું તો આમાં એ દર્દી કેચઅપ થઈ જાય અને એમાંથી કોઇક ઑબ્સેશન પોતાને છે એવું માનીને એમ કરવા માંડે, એ ઑબ્સેશનમાં કેચઅપ થઈ જાય એવું પણ બને.
આ એક એવી બીમારી છે જેને માટે દવા અને થેરેપી સિવાય અન્ય કોઈ માર્ગ નથી. જેમને પણ આ બીમારી હોવાનો અંદાજ છે, તેમણે વહેલી તકે ડૉક્ટરની સલાહ લઈને યોગ્ય સારવાર લેવી અનિવાર્ય હોય છે.
