શું અમુક પ્રકારના અવાજ તમને ડિસ્ટર્બ કરી દે છે?

મુંબઈ અન્ડર-કન્સ્ટ્રક્શનમાં છે ત્યારે કોઈક અવાજ તમારા માટે માનસિક પરિતાપનું કારણ તો નથી બની રહ્યોને?

પ્રતીકાત્મક તસવીર

જેમ કે ઘણા લોકો દ્વારા ખાતી વખતે થતો ચપચપનો અવાજ, ચા પીતી વખતે સબડકા મારવાનો અવાજ, કુકરની સીટીનો અવાજ, દરવાજો ખોલ-બંધ કરતાં આવતો ઘરઘરાટીભર્યો અવાજ કે પછી બે વાસણ ટકરાવાનો અવાજ. આવા કેટલાય અવાજ છે જેને સાંભળીને કેટલાક લોકો પૅનિક થઈ ઊઠતા હોય છે. મૉડર્ન સાઇકોલૉજી જે અવસ્થાને મિસોફોનિયા તરીકે ઓળખે છે એ અવસ્થા પાછળનાં કારણો અને ઇલાજ શું

ઘોંઘાટ વધ્યો છે અને સતત વધી રહ્યો છે. આ ઘોંઘાટ વચ્ચે અમુક પ્રકારના સ્પેસિફિક અવાજ જો તમારી માનસિક શાંતિને હણનારા અને તમને ડિસ્ટર્બ કરનારા નીવડી રહ્યા હોય તો ચેતવાનો સમય આવી ગયો છે. આ અવસ્થાને મિસોફોનિયા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે જેમાં અમુક પ્રકારના ખાસ અવાજ વ્યક્તિને એકાએક જરૂર કરતાં વધુ માનસિક તનાવમાં મૂકી દે છે. આજે અડધું મુંબઈ અન્ડર-કન્સ્ટ્રક્શનમાં છે ત્યારે કોઈક અવાજ તમારા માટે માનસિક પરિતાપનું કારણ તો નથી બની રહ્યોને અને જો એવું થતું પણ હોય તો એ પરિસ્થિતિને કઈ રીતે ટૅકલ કરવી એ વિષય પર ચર્ચા કરીએ.

ADVERTISEMENT

સાઇકિયાટ્રિસ્ટ 
ડૉ. ધનંજય ગંભીરે

શું કામ બને આવું?

શું કામ અમુક પ્રકારના અવાજ તમને ઇમોશનલ રીઍક્શન આપવા માટે ટ્રિગર કરતા હોય છે એનો જવાબ આપતાં જાણીતા સાઇકિયાટ્રિસ્ટ ડૉ. ધનંજય ગંભીરે કહે છે, ‘મિસોફોનિયા સાંભળવામાં થોડુંક ફૅન્સી નામ લાગી શકે પણ હકીકતમાં એ ઑટિઝમ સ્પેક્ટ્રમ ડિસઑર્ડરનો એક ભાગ હોઈ શકે છે. જ્યારે તમે અમુક સ્તર પર પહેલેથી જ ઇમોશનલી ડિસ્ટર્બ હો ત્યારે કેટલાક સાઉન્ડ એ સિચુએશનમાં તમારી માનસિક હાલત મોટા લેવલ પર બગાડી શકતા હોય છે. એટલે કે પહેલેથી જ ઍન્ગ્ઝાયટી ડિસઑર્ડર હોય એમાં આ અવાજે ઘી હોમવાનું કામ કર્યું. અમુક અવાજ સાંભળો અને તમે પૅનિક ફીલ કરો, અમુક અવાજ સાંભળો કે તમે ઇમોશનલ થઈ જાઓ, અમુક અવાજ સાંભળો તો તમે ગુસ્સે થઈ જાઓ આવું સંભવ છે. અને થોડાક અંશે આપણને સહુને જ અમુક પ્રકારના અવાજની ઍલર્જી હોય છે. જોકે જ્યારે એ એક્સ્ટ્રીમ પર પહોંચે અને તમે પોતાને કે બીજાને હાનિ પહોંચાડવા સુધી પહોંચી જાઓ કે એની સાથે તમારી લાઇફસ્ટાઇલમાં ફરક આવવા માંડે ત્યારે એ અટેન્શન માગે છે.’

આપણી એકાગ્રતા

આજકાલ લોકો મિસોફોનિયાને પહેલાં કરતાં વધુ માત્રામાં અનુભવતા થયા છે એનાં કારણો આપતાં ડૉ. ધનંજય કહે છે, ‘એક તો આ સમસ્યાની અવેરનેસ વધી છે, અને બીજી બાજુ આપણામાં એકાગ્રતા ઘટી છે. સતત આપણું માઇન્ડ ડિસ્ટ્રૅક્શન વચ્ચે છે અને ડિસ્ટ્રૅક્શન હોય ત્યારે સામાન્ય રીતે પણ વ્યક્તિ ઝડપથી ઇરિટેટ થઈ જતી હોય છે એમાં જો આવા ન ગમતા અવાજનું એક્સપોઝર વધે તો એ સમસ્યા વધુ તીવ્રતા સાથે સામે આવતી હોય છે. મારી પાસે અમુક પેશન્ટ એવા આવી ચૂક્યા છે જેમાં તેમને સમજાય નહીં કે શું કામ તેઓ પૅનિક છે પણ જેમ-જેમ ઊંડા ઊતરીએ એમ સમજાય કે ડિસ્ટર્બ્ડ માઇન્ડને વધુ ડિસ્ટર્બ કરવાનું કામ અમુક અવાજથી થતું હોય. જેમ કે વેફર ખાતી વખતે થતો અવાજ સાંભળીને એક વાઇફ તેના હસબન્ડ પર એવી બગડી કે વાત ડોમેસ્ટિક વાયલન્સ સુધી પહોંચી. અહીં માત્ર વેફરનો અવાજ પ્રૉબ્લેમ નહોતો પણ તેની સાથે માનસિક અસ્વસ્થતામાં વધારો થયો અને પછી બીજી અનેક જૂની વાતો ઉમેરાતી ગઈ અને ઝઘડો મોટો થઈ ગયો. એટલે એ રીતે આ સિમ્પલ લાગતી વાત તમારા અંગત અને વ્યવસાયિક સંબંધોને બગાડી શકે છે.’

ઉપાય શું?

જેમ તમને કોઈ ફૂડની ઍલર્જી હોય તો એ ફૂડ ન ખાવું એ બેસ્ટ ઉપાય છે એમ જે પ્રકારના અવાજથી ઇરિટેશન થઈ રહી છે એવું નોટિસ થયા પછી એવા અવાજને અવૉઇડ કરવા એમ જણાવીને ડૉ. ધનંજય કહે છે, ‘આ એક જાતની અવાજની ઍલર્જી છે અને એને અવૉઇડ કરવો એક બેસ્ટ રસ્તો છે, પરંતુ ધારો કે તમારે એમાંથી બહાર નીકળવું છે તો સૌથી પહેલાં મનને શાંત અને એકાગ્ર કરવાના અભ્યાસ કરો. મન શાંત હશે તો એકેય અવાજ ઝડપથી ટ્રિગર નહીં કરે. બીજું, સભાનતા સાથે એ અવાજ પ્રત્યેની સેન્સિટિવિટી ઘટાડતા જાઓ. એ અવાજને કૉન્શિયસલી સાંભળો, સાથે ડીપ બ્રીધિંગ કરતાં-કરતાં એ પણ નૉર્મલ અવાજ છે એ રીતે એને ટ્રીટ કરતા જાઓ. ધીમે-ધીમે એના પ્રત્યેની તમારી સંવેદનશીલતા ઓછી થશે અને જે-તે અવાજની તમને ડિસ્ટર્બ કરવાની તીવ્રતા પણ ઘટશે. પ્રૉબ્લેમ માત્ર અવાજમાં નથી પણ સાથે તમારી અંદર ચાલતા અન્ય પ્રકારના સ્ટ્રેસ અને ટેન્શનના ઘમસાણમાં પણ છે એટલે એના પ્રત્યે સભાન થઈને યોગ, પ્રાણાયામ, ધ્યાન વગેરેના અભ્યાસ કરો. શરીર અને મનને વારંવાર રિલૅક્સેશનની ટેવ પાડતા જાઓ. એ તમને માત્ર આ અવાજની ઍલર્જીથી જ નહીં પણ ઓવરઑલ પણ તમારી હેલ્થને સુધારવાનું અને તમારુ ટૉલરન્સ વધારવાનું કામ કરશે. ટૂંકમાં તમારે તમારા હૅપીનેસ ક્વૉશન્ટને વધારવા પર કામ કરવાનું છે.’

આપણું સબકૉન્શિયસ માઇન્ડ આનું કારણ હોઈ શકે?

 સાઇકોથેરપિસ્ટ 
ડૉ. શાલિની વર્મા

ઘણી વાર આપણા સુષુપ્ત મનમાં ધરબાયેલા અનુભવોને કારણે પણ અમુક પ્રકારની ટેન્ડન્સી જન્મતી હોય છે. સબકૉન્શિયસ માઇન્ડની આપણા કૉન્શિયસ માઇન્ડ પર પડતી અસર પર આજ સુધી પુષ્કળ કામ થયું છે. અમુક પ્રકારના ખાસ અવાજની ઍલર્જી પાછળ પણ આ સબકૉન્શિયસ માઇન્ડનો રોલ હોઈ શકે? એ સંદર્ભે ૧૭ વર્ષથી હિપ્નોથેરપિસ્ટ અને સાઇકોથેરપિસ્ટ તરીકે સક્રિય ‘માઇન્ડ ઍક્સેસ’નાં ડૉ. શાલિની વર્મા કહે છે, ‘આપણા વર્તમાન પર ભૂતકાળની ભુલાયેલી પણ સુષુપ્ત મનમાં સંગ્રહાયેલી યાદોનો ભરપૂર પ્રભાવ પડતો હોય છે. મારી પાસે એવા અઢળક કેસ આવ્યા છે જેમાં અમુક પ્રકારનો અવાજ સાંભળે અને વ્યક્તિને ડર લાગવા માંડે, અમુક અવાજથી અચાનક તેને રડવું આવી જાય અને જ્યારે સમસ્યાના મૂળમાં જઈએ, હિપ્નોટિઝમ થકી એની પાછળના કારણને સમજવાની કોશિશ કરીએ તો એ અવાજ સાથે સંકળાયેલી કોઈક મેમરી આવે. થેરપિસ્ટ તરીકે એ મેમરીને અમે રીલિવ કરાવીએ અને પછી ધીમે-ધીમે એ અવાજ પ્રત્યેની ઘૃણા કે અન્ય દરેક ઇમોશન્સ ઓસરી પણ જાય. એક દાખલો આપું. થોડાક સમય પહેલાં ૫૦ વર્ષનાં એક બહેન અમારી પાસે આવ્યાં. તેમના ઘરની સામે કન્સ્ટ્રક્શનનું કામ ચાલુ હતું અને એનો ઠક-ઠક સતત ચાલતો અવાજ તેમને ભયંકર ઍન્ગ્ઝાયટીમાં લઈ જતો હતો. તેમનું બ્લડ-પ્રેશર વધી ગયું હતું અને સખત ઇરિટેશન વચ્ચે તેઓ પરિવાર પર ગુસ્સો કરીને અને જાતને ડૅમેજ કરવા સુધી પહોંચી જતા હતા. પહેલા જ સેશનમાં એક વસ્તુ ખબર પડી કે નાનપણમાં તેમની સાથે થયેલા ચાઇલ્ડ અબ્યુઝ અને સેક્સ્યુઅલ અબ્યુઝ વખતે તેમને ડરાવવા માટે આ પ્રકારનો અવાજ જે-તે વ્યક્તિ દ્વારા વાપરવામાં આવતો હતો. સભાન અવસ્થામાં તો એ વાત તેમને યાદ પણ નહોતી. પણ ધીમે-ધીમે મૂળ કારણ મળ્યું. એની સાથે અન્ય ઇમોશન્સ પણ હતાં એ પણ બહાર આવ્યાં. માત્ર બે જ સેશનમાં એ પ્રકારના અવાજથી થતા ઇરિટેશનમાં તેમને નોંધનીય ફરક દેખાયો. આમ જોવા જઈએ તો અમુક પ્રકારના અવાજનું ઇરિટેશન કૉમન છે અને દરેક કેસમાં આવી કોઈ થેરપીની જરૂર પણ નથી, પણ જ્યારે સતત એ અવાજનું એક્સપોઝર મળતું હોય અને તમે એના કારણે શારીરિક, માનસિક કે સામાજિક રીતે અસંતુલિત થવાના શરૂ થયા હો ત્યારે એને અટેન્શન આપીને એનો ઉચિત ઇલાજ કરવો જરૂરી છે.’