અંગ્રેજ લશ્કરના કૅપ્ટને લખ્યો મરાઠા રાજવટનો ઇતિહાસ

જોકે તેમને આ પુસ્તકનું નામ બદલવાનું કહેવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે ધરાર ના પાડીને કહી દીધું, ‘ના, મારા પુસ્તકનું નામ તો હું નહીં બદલું

ખડકીની લડાઈ

જોકે તેમને આ પુસ્તકનું નામ બદલવાનું કહેવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે ધરાર ના પાડીને કહી દીધું, ‘ના, મારા પુસ્તકનું નામ તો હું નહીં બદલું, કારણ કે એના કેન્દ્રસ્થાને મરાઠા સત્તા છે; મોગલ સલ્તનત નહીં. અને નામમાં ‘મોગલ’ શબ્દ મૂકું તો - તો વાચકોને છેતર્યા કહેવાય

છાપેલાં લગભગ ૧૨૦૦ પાનાં થાય એવા પુસ્તકની હસ્તપ્રતનું પોટલું લઈને ૩૭ વર્ષનો એક યુવક પુસ્તક પ્રકાશક જૉન મરે પબ્લિશર્સ લિમિટેડની ઑફિસમાં જાય છે. પરદેશમાં ઘણાં વર્ષ પુષ્કળ કામ કર્યું છે અને એય પાછું ખરાબ હવાપાણી વચ્ચે. એટલે ઉંમર ૩૭ કરતાં વધુ લાગે છે. પોટલું ટેબલ પર મૂકીને ખોલે છે. પ્રકાશક પહેલું પાનું હાથમાં લે છે. પુસ્તકનું નામ વાંચી કહે છે, ‘આવા નામે છાપીએ તો તો ભોજિયો ભાઈ પણ એને હાથ ન અડાડે.’

ADVERTISEMENT

‘તો?’

‘એમ કરો. આપણે આ પુસ્તકનું નામ રાખીએ ‘ડિક્લાઇન ઑફ મોગલ પાવર ઍન્ડ રાઇઝ ઑફ બ્રિટિશ પાવર.’ અને હા, આ નામ તમને મંજૂર હોય તો આ પુસ્તક અમે અમારા ખર્ચે છાપીશું.’
‘ના, મારા પુસ્તકનું નામ તો હું નહીં બદલું. કારણ કે એના કેન્દ્રસ્થાને મરાઠા સત્તા છે, મોગલ સલ્તનત નહીં, અને નામમાં ‘મોગલ’ શબ્દ મૂકું તો તો વાચકોને છેતર્યા કહેવાય.’ 
‘સાહેબ, જેવી આપની મરજી. પણ આપે જણાવેલા નામ સાથે તો અમે આ પુસ્તક નહીં જ છાપી શકીએ.’
 ‘ભલે, ખુદા હાફિઝ...’ અને લેખક જાય છે લૉન્ગમેન્સ પબ્લિશર્સ પાસે. આ પ્રકાશક કહે છે કે ‘તમે આપેલા નામ સાથે જ પુસ્તક છાપવું હોય તો એનો બધો ખર્ચ તમારે આપવો પડશે. અમે એમાં એક પાઉન્ડનું પણ રોકાણ નહીં કરીએ. નકલો વેચાતી જશે એમ તમને પૈસા ચૂકવતા જઈશું...’ અને લેખકે ૨૦૦૦ પાઉન્ડ પોતાના ગજવામાંથી કાઢીને એ દળદાર પુસ્તક ત્રણ ભાગમાં છપાવ્યું, ‘હિસ્ટરી ઑફ ધ મરાઠાઝ.’ ૨૦૦૦ પાઉન્ડના રોકાણમાંથી ફક્ત ૩૦૦ પાઉન્ડ પાછા મળ્યા.

આ લેખકનું નામ કૅપ્ટન જેમ્સ ગ્રાન્ટ ડફ. ૧૭૮૯ની આઠમી જુલાઈએ જન્મ. હજી તો દસેક વર્ષના થયા ત્યાં પિતાનું અવસાન. દીકરાને લઈને માતા એબર્ડિન ગયાં. ત્યાં પહેલાં સ્કૂલમાં અને પછી કૉલેજમાં અભ્યાસ. પ્રબળ ઝંખના હતી ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીમાં સિવિલ સર્વન્ટ બનવાની, પણ એવી જગ્યા મળતાં વાર લાગે એમ હતું. જીવ અધીરો, ઉતાવળિયો. સનદી નોકરીમાં વાર લાગે એમ છે? તો ચાલ, જોડાઈજા લશ્કરમાં! એટલે કૅડેટની સૌથી નીચી પાયરીની નોકરી લઈને ૧૮૦૫માં પકડ્યું મુંબઈ જતું વહાણ. ત્યાં ફરી લશ્કરી તાલીમ. પછી જોડાયા બૉમ્બે ગ્રેનેડિયર્સમાં. બહારવટિયાઓ સામેની લડાઈમાં ભાગ લીધો. તેમની આખેઆખી ટુકડીની કતલ થઈ જાય એવા સંજોગોમાં દુશ્મનો સામે ઝઝૂમ્યા અને પોતાની ટુકડીને બચાવી લીધી, એટલે બઢતી મળી. હિન્દુસ્તાન આવ્યા પછી ફારસી ભાષાનો સારો અભ્યાસ કરેલો એટલે લશ્કરમાં ફારસી દુભાષિયા તરીકે પણ કામ કર્યું.

પછીથી મુંબઈના ગવર્નર બન્યા માઉન્ટ સ્ટુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટન. એ વખતે પુણેમાં રેસિડન્ટ. તેમની નજરમાં આ છોકરો વસી ગયો. તેમણે છોકરાને પોતાના સહાયક તરીકે રાખી લીધો. વખત જતાં બન્ને નિકટના સાથી અને મિત્રો બન્યા. ગ્રાન્ટ ડફ ‘દેશીઓ’ની નાડ બરાબર પારખી ગયા હતા. એલ્ફિન્સ્ટનની જેમ તેઓ પણ માનતા કે ‘દેશીઓ’ના સમાજમાં ઘણા બધા સુધારા કરવાની જરૂર છે. પણ એમાં ઉતાવળ કરવી પોસાય નહીં. આપણા કવિ દલપતરામની જેમ એલ્ફિન્સ્ટન અને ગ્રાન્ટ ડફ પણ ‘ધીમે-ધીમે સુધારાનો સાર’ સંભળાવવામાં માનતા હતા. બીજી બાજુ લશ્કરી નોકરીમાં બઢતી મળી, ગ્રાન્ટ ડફ એક ટુકડીના કૅપ્ટન બન્યા. પેશવા બાજીરાવ સામેની લડાઈમાં ગ્રાન્ટ ડફે મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો. યુદ્ધ પછી એલ્ફિન્સ્ટને ગ્રાન્ટ ડફની નિમણૂક સાતારાના રેસિડન્ટ તરીકે કરી. તેમણે ખાસ પગાર પણ ઠરાવ્યો, મહિને ૨૦૦૦ રૂપિયા પગાર અને ૧૫૦૦ રૂપિયાનું માસિક ભથ્થું!

એ વખતે સાતારા એટલે મરાઠા સત્તાનું એક મહત્ત્વનું થાણું. ખડકીના યુદ્ધના ઘા હજી તાજા હતા. લોકોમાં પણ અંગ્રેજો સામે ભલે છૂપો, પણ વિરોધ હતો. ગ્રાન્ટ ડફની સાથે બીજો એક જ અંગ્રેજ અફસર. બીજા બધા ‘દેશી’ સિપાઈઓ, છતાં ગ્રાન્ટ ડફે એવું કામ કર્યું કે ૧૮૧૮ની ૧૧ એપ્રિલે એક જાહેરનામું બહાર પાડીને ગવર્નર એલ્ફિન્સ્ટને ગ્રાન્ટ ડફને સાતારા વિશે બધી જ સત્તા સોંપી દીધી. સાતારાના રાજા પ્રતાપસિંહને પેશવાએ કેદ કર્યા હતા તેમને છોડાવીને ગ્રાન્ટ ડફે ફરી ગાદી પર બેસાડ્યા. પ્રતાપસિંહ છત્રપતિ શિવાજી મહારાજના વંશજ હતા. તેમને છેલ્લા છત્રપતિ માનવામાં આવે છે. અલબત્ત, રેસિડન્ટ તરીકે બધી સત્તા ગ્રાન્ટ ડફે પોતાના હાથમાં રાખી. ૧૮૧૯ની ૨૫ સપ્ટેમ્બરે અંગ્રેજોએ પ્રતાપસિંહ સાથે કૉલ-કરાર કર્યા. એમાં ઠરાવ્યું કે ૧૮૨૨ સુધી રાજ પ્રતાપસિંહનું ગણાશે, પણ તેમને નામે બધો જ કારભાર ગ્રાન્ટ ડફ સંભાળશે. એ પછી બધી સત્તા રાજાને સોંપાશે, પણ એ વખતે જો તેઓ રાજ્ય ચલાવવા માટે લાયક જણાશે તો જ! ગ્રાન્ટ ડફે પ્રતાપસિંહને એવી તો તાલીમ આપી કે ૧૮૨૨માં તેમને રાજ્યની બધી સત્તા સોંપવામાં આવી.

પૂરાં પાંચ વર્ષ સુધી ગ્રાન્ટ ડફે તનતોડ મહેનત કરી. પરિણામે તબિયત લથડી, એટલે નોકરીમાંથી રજા લઈને ૧૮૨૩ના જાન્યુઆરીમાં સ્વદેશ ગયા. ત્યાં રહ્યે જ ૧૮૨૫માં તેમણે નોકરીમાંથી રાજીનામું આપ્યું. એ જ વર્ષે તેમણે જેન કેથરિન નામની યુવતી સાથે લગ્ન કર્યાં. હિન્દુસ્તાનમાં હતા ત્યારે મરાઠાઓના ઇતિહાસ વિશેની ઘણી માહિતી–હસ્તપ્રતો, દસ્તાવેજો, પોથીઓ વગેરે તેમણે ભેગાં કર્યાં હતાં. સાતારા છોડીને મદ્રાસના ગવર્નર બન્યા, તો ત્યાંથી પણ જરૂરી સાધનો મેળવ્યાં. આ બધાના આધારે તેમણે મરાઠાઓના ઇતિહાસનો ખરડો તૈયાર કરીને માઉન્ટ સ્ટુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટન, કર્નલ બ્રિગ્સ, વેન્સ કેનેડી, વિલિયમ અરસ્કિન, બાલાજી પંત નાતૂ વગેરેને બતાવી તેમનાં સૂચન માગ્યાં. સ્વદેશ પાછા ગયા પછી તેમણે પુસ્તકનો છેવટનો ખરડો તૈયાર કર્યો.

તેમનું પુસ્તક પ્રગટ થયું ત્યારે ગ્રેટ બ્રિટનમાં કે હિન્દુસ્તાનમાં ભાગ્યે જ કોઈએ એની નોંધ લીધેલી, પણ પછી ૧૯૨૧ સુધીમાં એની ૬ આવૃત્તિ પ્રગટ થઈ. ૧૮૨૯માં આ પુસ્તકનો મરાઠી અનુવાદ પ્રગટ થયો. કૅપ્ટન ડેવિડ કેપેન અને બાબા સાનેએ આ અનુવાદ કર્યો હતો, જે ‘મરાઠ્યાંચી બખર’ નામે પ્રગટ થયો. એની પણ ૬ આવૃત્તિ થઈ, પણ ઘણા લાંબા વખત સુધી મરાઠીમાં ગ્રાન્ટ ડફના પુસ્તકની ઉપેક્ષા થઈ. પુસ્તક પ્રગટ થયા પછી ૪૨ વર્ષે એનું પહેલું અવલોકન છપાયું. પુણેની ડેક્કન કૉલેજના એક વિદ્યાર્થી નીલકંઠ જનાર્દન કીર્તનેએ આ અવલોકન પ્રગટ કર્યું. તેમણે કહ્યું કે ગ્રાન્ટ ડફને તેમના હોદ્દાને કારણે ઘણી કાચી સામગ્રી મળી. પણ તેઓ યોગ્ય રીતે એનો ઉપયોગ કરી શક્યા નહીં એટલે તેમનું પુસ્તક તદ્દન નીરસ બની ગયું છે. ઇતિહાસાચાર્ય રાજવાડેએ પણ ગ્રાન્ટ ડફના પુસ્તકમાંની ઘણી ત્રુટિઓ અને ભૂલો તરફ ધ્યાન દોર્યું છે, એટલું જ નહીં, તેમણે તો એટલે સુધી કહ્યું છે કે ઇતિહાસનું આવું પુસ્તક લખવાની લેખકમાં લાયકાત જ નહોતી.

પણ ગ્રાન્ટ ડફના પુસ્તક વિશે જે ટીકાઓ થઈ છે એ પુસ્તક લખાયા પછી ૫૦-૬૦ વર્ષે થઈ છે. એ વખતે વિદ્વાનો પાસે જે સાધનો હતાં એ ગ્રાન્ટ ડફ પાસે નહોતાં એ આપણે યાદ રાખવું જોઈએ. બીજું, તેમણે આ પુસ્તક પોતાના જમાનાના અંગ્રેજ વાચકોને ધ્યાનમાં રાખીને લખ્યું હતું અને આ વાચકો મરાઠા ઇતિહાસથી લગભગ અજાણ હતા. એટલે તેમને રસ પડે અને સમજાય એ રીતે પુસ્તક લખવું જરૂરી હતું અને ગ્રાન્ટ ડફ એક અંગ્રેજની દૃષ્ટિએ લખે એ તો સ્વાભાવિક ગણાવું જોઈએ.

પણ મરાઠી વિદ્વાનો અને વિવેચકોની અવગણના કે ટીકાનું બીજું પણ એક કારણ હોવાનો સંભવ છે. ખડકીની લડાઈ એટલે પેશવા રાજવટનો મૃત્યુઘંટ. એ લડાઈ પછી જ પેશવા સત્તાના કેન્દ્ર જેવા પુણેના શનવાર વાડા પર અંગ્રેજ સૈન્યએ પોતાનો ઝંડો ફરકાવ્યો અને ગ્રાન્ટ ડફ બ્રિટિશ લશ્કરના કૅપ્ટન તરીકે આ લડાઈ સાથે નિકટતાથી સંકળાયેલા એટલે તેઓ જ્યારે મરાઠાઓનો ઇતિહાસ લખે ત્યારે કેટલાક મરાઠી વિવેચકો કંઈક પૂર્વગ્રહથી એના વિશે વાત કરે એમ બની શકે.

પુણે પાસે આવેલા ખડકીની લડાઈ ૧૮૧૭ની પાંચમી નવેમ્બરે થઈ હતી. મરાઠા સરદાર બાપુ ગોખલેના સૈન્યમાં ૨૮,૦૦૦ સૈનિકો હતા. અંગ્રેજ લશ્કરમાં ફક્ત ૩૦૦૦. મરાઠા સૈન્ય પાસે ૨૦ તોપ હતી, અંગ્રેજ સૈન્ય પાસે ફક્ત ૮ તોપ હતી અને છતાં આ લડાઈમાં અંગ્રેજ સૈન્યની જીત થઈ. મરાઠા સૈન્યના ૫૦૦ સૈનિકો મરાયા કે ઘવાયા હતા. જ્યારે અંગ્રેજ લશ્કરે ૬૮ સૈનિક ગુમાવ્યા હતા. ૧૮૧૭ની ૧૭ નવેમ્બરે પેશવાએ શરણાગતિ સ્વીકારતાં કંપની સરકારે પુણેના શનવાર વાડાનો કબજો લઈને એના પર પોતાનો ધ્વજ ફરકાવ્યો હતો.

ગ્રાન્ટ ડફની જેમ ઘણા અંગ્રેજો અચ્છા લડવૈયા હોવાની સાથોસાથ સારા અભ્યાસુ પણ હતા. ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના રાજવટ દરમ્યાન જે અફસરો અહીં આવ્યા તેઓમાંના ઘણા એવા હતા. આવા બીજા અભ્યાસુ પરદેશી વિશે થોડી વાતો હવે પછી.