રામે ઘડ્યા શિલ્પી, શિલ્પીએ ઘડ્યા રામ

અયોધ્યામાં રામલલ્લાનાં દર્શન કરવાનું સપનું હવે ટૂંક સમયમાં જ પૂરું થવાનું છે ત્યારે મળીએ મંદિરમાં જે બાળસ્વરૂપ રામની મૂર્તિ બિરાજમાન થવાની છે એને મૂર્તિમંત કરવાનું સૌભાગ્ય મળ્યું છે એ મૂર્તિકારોને. સૌ જાણે છે કે ત્રણ શિલ્પકારોએ રામની મૂર્તિ બનાવી હતી

અયોધ્યા રામ મંદિર

એક સમય હતો જ્યારે પરિસ્થિતિ કંઈક એવી જણાતી હતી કે પોતાના જન્મસ્થાન માટેની લડત લડવા માટે સ્વયં પ્રભુ શ્રીરામે ફરી એક વાર ધરતી પર અવતરણ કરવું પડશે કે શું? પરંતુ આખરે વર્ષોની એ મહેનત રંગ લાવી અને જાણે હવે હજારો-લાખો રામભક્તોની શ્રદ્ધાની એક-એક ઈંટ દ્વારા નિર્માણ પામ્યું હોય એવું ભવ્ય રામમંદિર અયોધ્યામાં તૈયાર થઈ ચૂક્યું છે. 
કોઈ પણ મંદિર બંધાય ત્યારે દરેક શ્રદ્ધાળુની આંખોના દીપ સમાન, ભક્તિના ભાવોથી થયેલા અભિષેકવાળી એક સુંદર પ્રતિમા એના ગર્ભગૃહમાં બિરાજમાન થાય છે. મંત્રોચ્ચાર, યજ્ઞ, પૂજા, અભિષેક, ઢોલ-નગારાં અને શંખનાદ દ્વારા એ મૂરતની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે છે અને ત્યાર બાદ એ મૂરતની મુખાકૃતિ જાણે કોઈક ઈશ્વરીય શક્તિને કારણે તેજોમય દીસે છે. આ જ રીતે ૨૨ જાન્યુઆરીએ ભગવાન રામચંદ્રજીની મૂરત પણ અયોધ્યાના રામમંદિરમાં સ્થાપિત થશે અને એ દિવસથી દર્શન હેતુ ભક્તો માટે મંદિર ખુલ્લું મૂકવામાં આવશે. આ સંદર્ભે ગત સપ્તાહમાં એક ખૂબ મહત્ત્વનો નિર્ણય લેવાયો.

ADVERTISEMENT

વાત કંઈક એવી હતી કે જ્યારે અયોધ્યામાં રામમંદિર સ્થપાશે એવો નિર્ણય લેવાયો ત્યાર બાદ ત્રણ મૂર્તિકારો પોતાની શિલ્પકળા દ્વારા પૂર્ણ સામર્થ્ય સાથે પ્રભુ શ્રીરામની મૂરત ઘડતર કરવા માંડ્યા હતા. નક્કી કંઈક એવું કરવામાં આવ્યું હતું કે ત્રણે શિલ્પકારની બનાવેલી મૂરતમાંથી જે મૂરત શ્રેષ્ઠ હશે એ મંદિરમાં સ્થાપત્ય માટે લેવામાં આવશે. આ ત્રણ કલાકારો હતા સત્યનારાયણ પાંડે, ગણેશ ભટ્ટ અને અરુણ યોગીરાજ. ત્રણે શિલ્પકારોએ પ્રભુ શ્રીરામની મૂરત તૈયાર કરી અને ગયા અઠવાડિયે નિર્ણય લેવાયો કે મૂર્તિકાર અરુણ યોગીરાજે બનાવેલી મૂરત મંદિરના મુખ્ય ગર્ભગૃહમાં સ્થાન પામશે. જોકે એનો અર્થ એ જરા પણ નથી કે બાકીના બંને કલાકારોએ બનાવેલી મૂરતને હવે અવગણવી પડશે. નક્કી એવું થયું કે તેમની બનાવેલી મૂરતો પણ મંદિરના પ્રાંગણમાં જ બીજે સ્થાપિત કરવામાં આવશે. તો આપણા દેશના આ ત્રણેય ટૅલન્ટેડ મૂર્તિકારો છે કોણ એ જાણવાની જિજ્ઞાસા થાય એ સ્વાભાવિક છે. 

સત્યનારાયણ પાંડે, ગણેશ ભટ્ટ અને અરુણ યોગીરાજ ત્રણે શિલ્પકાર હવે પોતે બનાવેલી પ્રભુની મૂરત સાથે તૈયાર હતા. ત્રણેય મૂર્તિકારોએ પોતાની અથાગ મહેનત, પૂર્ણ શ્રદ્ધા અને ભક્તિભાવ સાથે તૈયાર કરેલી મૂરતો ટ્રસ્ટને જમા કરાવી અને હવે રાહ જોવાની હતી કે ટ્રસ્ટ દ્વારા કોની મૂર્તિને ગર્ભગૃહમાં સ્થાપિત કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવે છે? નિર્ણય આપણી સામે જાહેર થઈ ચૂક્યો છે. અરુણ યોગીરાજે તૈયાર કરેલી મૂર્તિ મુખ્ય મંદિરમાં રહેશે જ્યારે બાકીના બે મૂર્તિકારોનું સર્જન પણ મંદિરના જ પરિસરમાં અલગ-અલગ જગ્યાએ પૂજાશે. 
મૂર્તિ તૈયાર થઈ ગઈ; પૂજાની તિથિ, તારીખ, ચોઘડિયાં પણ લેવાઈ ગયાં અને ૨૨ જાન્યુઆરીએ માત્ર અયોધ્યા જ નહીં પણ આખું ભારત રંગેચંગે ઉત્સાહ અને ભક્તિભાવપૂર્વક રામલલ્લાના સ્થાપત્યનો ઉત્સવ મનાવશે ત્યારે આજે આપણે એ ત્રણેય શિલ્પકારોને શબ્દસફર દ્વારા મળીએ.

જે એમબીએ મૂર્તિકારની મૂર્તિ મંદિરના ગર્ભગૃહમાં મુકાશે એ યંગ મૂર્તિકારને મળીએ 

ભારતના શિલ્પકળા વારસાના આ બંને અનન્ય પુત્રો વિશે જાણ્યા બાદ હવે એ સર્જકની વાત કરવી છે જેમની બનાવેલી મૂર્તિ અયોધ્યા રામમંદિરના ગર્ભગૃહમાં મુકાશે એવો નિર્ણય લેવાયો છે! એ ભાગ્યશાળી મૂર્તિકાર એટલે અરુણ યોગીરાજ.

આમ જોવા જઈએ તો ભારત માટે અરુણ યોગીરાજનું નામ અજાણ્યું નથી. કેદારનાથમાં સ્થાપિત થયેલી આદિ શંકરાચાર્યની મૂર્તિ હોય કે કર્તવ્યપથ પર મુકાયેલી નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝની કે પછી મોનોલિ​થિક સફેદ માર્બલની બનેલી રામકૃષ્ણ પરમહંસની મૂર્તિ - આ બધાં જ કામો ભારતના આ અનુઠા શિલ્પકાર અરુણ યોગીરાજ દ્વારા કરવામાં આવેલાં સર્જનો છે. 
પથ્થરમાં જીવ પૂરનારા આ મૂર્તિકાર વિશે થોડી વિગતે વાત કરીશું તો વધુ મજા પડશે નહીં?

મૈસૂરમાં રહેતો એક એવો છોકરો જેણે નાનપણથી પહેલાં પ્રભુ શ્રીરામનાં ચિત્રો અને ત્યાર બાદ મૂર્તિઓ બનાવવા માંડી હતી. અરુણ યોગીરાજને મૂર્તિકળા સાથે કોઈ આજકાલનો સંબંધ નથી. પ્રખ્યાત મૂર્તિકાર યોગીરાજ શિલ્પીના દીકરા અરુણ વાસ્તવમાં તેમના વડવા પાસેથી, કહો કે ગળથૂથીમાં આ સંસ્કાર લઈને આવ્યા છે. અરુણનો પરિવાર એક સમયે મૈસૂર મહેલના કલાકારોમાં મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવતો હતો. મૂર્તિકાર અને શિલ્પકાર તરીકે તેમનો પરિવાર છેલ્લાં ૨૫૦ કરતાંય વધુ વર્ષોથી કામ કરતો રહ્યો છે. અરુણ યોગીરાજ પહેલાંની કમસે કમ પાંચ જનરેશન આ કામ કરતી હતી! 

એવું નથી કે પરિવાર મૂર્તિકળાના કામમાં હોવાથી અરુણ પણ આ કામમાં જ પડી ગયા અને ભણ્યા નહીં. માત્ર ૩૮ વર્ષનો આ યુવાન છોકરો MBA થયો છે. સામાન્ય રીતે MBA થયેલા યુવાનોને નોકરી મળવામાં ખાસ મુશ્કેલી નડતી નથી. એ જ રીતે અરુણ પણ ભણી-ગણીને પ્રોફેશનલ કરીઅર માટે બહાર નીકળ્યા ત્યારે તેમને નોકરી પણ મળી ગઈ. પરંતુ કહેવાય છેને કે એક કલાકાર કદાચ કળાને છોડી દે, પણ કળાના સંસ્કાર તે કલાકારને સાવ કોરો રહેવા દેતા નથી. અરુણ પણ થોડા સમયમાં જ પોતાની નોકરી છોડીને પરિવારના શિલ્પકળાના કામમાં જોડાઈ ગયા અને તેમણે શિલ્પ-ઘડતરનું કામ શરૂ કરી દીધું. હાથોમાં કળા અને ભીતરથી તેના સંસ્કારો તો તેને ગળથૂથીમાં જ મળ્યા હતા. જે દીકરો ૧૧ વર્ષની ઉંમરથી જ તેના પિતાને શિલ્પી તરીકે કામમાં મદદ કરવા માંડ્યો હોય તે ક્યાં સુધી એ કામથી દૂર રહી શકે? અરુણને પણ નોકરીના થોડા સમયમાં જ સમજાઈ ગયું કે તેમનું પૅશન મૂર્તિકળામાં જ રહેલું છે. ૨૦૦૮ની સાલમાં તે પોતાની નોકરી છોડીને ફરી ઘરે આવી ગયા. યુવાન વયના પોતાના દીકરાના આવા અણધાર્યા નિર્ણય વિશે જ્યારે માને ખબર પડી ત્યારે તેઓ ખુશ નહોતાં. તેમણે પોતાની નારાજગી દીકરા સામે જાહેર પણ કરી, પરંતુ પોતાની પૅશન પિછાણી ચૂકેલો અરુણ હવે પોતાનો નિર્ણય બદલવા માગતો નહોતો. આખરે ૨૦૧૪ની સાલમાં તેણે કરેલાં બેનમૂન કામોને લીધે તેને દક્ષિણ ભારતની યંગેસ્ટ ટૅલન્ટનો અવૉર્ડ મળ્યો અને માની નારાજગી ઓસરી ગઈ. 

આજે અરુણની ટીમમાં તેના મદદનીશ તરીકે ૧૫ જેટલા કલાકારો છે. આ સિવાય તેના એવા વિદ્યાર્થીઓ જે અરુણને કામમાં સ્વૈચ્છિક મદદ કરવા માટે સતત તત્પર ઊભા હોય તે ગણાવવા જઈએ તો યાદી ખૂબ મોટી થાય. એક શિલ્પકાર અને મૂર્તિકાર તરીકે અરુણ યોગીરાજનું નામ હવે એટલું મોટું થઈ ચૂક્યું છે કે માત્ર ભારતમાં જ નહીં; અમેરિકા, મલેશિયા અને બીજા અનેક દેશોમાંથી પણ અરુણને કામમાં અનેક ઑર્ડર્સ મળતા રહેતા હોય છે. કળા એક એવો વારસો છે જે માત્ર આર્થિક ઉપાર્જન માટે જ નહીં, સંસ્કાર તરીકે આગલી પેઢીને પણ આપવો જોઈએ. પોતાની એ જવાબદારી ભલીભાંતિ સમજતા અરુણ પોતાને ગળથૂથીમાં મળેલા આ સંસ્કારો એક ગુરુ તરીકે અનેક વિદ્યાર્થીઓને પણ શીખવતા હોય છે. એમાંના કેટલાય વિદ્યાર્થીઓ તો અરુણ પાસે સાવ ફ્રી ઑફ કૉસ્ટ આ જ્ઞાન મેળવવા હોય છે. મૈસૂરમાં તેઓ બ્રહ્મર્ષિ કશ્યપ શિલ્પકલા શાળા ટ્રસ્ટ તરીકે એક ગુરુકુળ જેવું ચલાવે છે, જ્યાં નાની વયના અનેક વિદ્યાર્થીઓથી લઈને મોટી વયના વિદ્યાર્થીઓ પણ ક્લે મૉડલિંગથી લઈને મૂર્તિકલાની બીજી અનેક વિદ્યાઓ શીખતા હોય છે.

અરુણ જ્યારે અયોધ્યા મંદિરમાં સ્થાપિત થનારી તેમની બનાવેલી રામલલ્લાની મૂર્તિ વિશે વાત કરે છે ત્યારે કહે છે, ‘ટ્રસ્ટ દ્વારા ત્રણે શિલ્પકારોને કહેવામાં આવ્યું હતું કે મૂરત રામજી પાંચ વર્ષના હોય એ રીતની હોવી જોઈએ અને ૫૧ ઇંચ લાંબી એટલે કે સવાચાર ફુટ ઊંચી હોવી જોઈએ. અમને આ માટે અનેક પ્રકારના પથ્થરો આપવામાં આવ્યા હતા. એમાં નેપાલના પથ્થરોથી લઈને ઉત્તર કર્ણાટકના કરકલા, મૈસૂરના એચડી કોટે તો વળી રાજસ્થાનના મકારાના સહિત અનેક પથ્થરો હતા. મેં કર્ણાટકના પથ્થર શ્યામાશિલામાંથી મૂર્તિ ઘડવાનું પસંદ કર્યું. આ માટે કેટલાક માઇનિંગ એક્સપર્ટ એવા સાયન્ટિસ્ટ્સ દ્વારા પણ મદદ કરવામાં આવી, કારણ કે અમને અપાયેલા પથ્થરોમાંથી અનેક પથ્થર એવા હતા જેના પર પાણી, દૂધ કે બીજા પ્રવાહીઓ સતત પડતા રહેવાને કારણે અસરો સર્જાઈ શકે એમ હતું અને પ્રભુની મૂર્તિ હોય એટલે પૂજા, અભિષેક વગેરે માટે ભક્તો દ્વારા આ રીતના પ્રવાહીનો ઉપયોગ થવાનો જ છે એ તમને ખબર હોય ત્યારે નિર્ણય વિચારીને કરવો પડે. કર્ણાટકનો શ્યામાશિલા પથ્થર આશરે છેલ્લાં ૧૦૦૦ વર્ષોથી મૂર્તિ માટે વપરાય છે. આથી મેં એ પસંદ કર્યો. પ્રભુ શ્રીરામની બાળક તરીકેની મૂર્તિનું સર્જન કરવાનું હતું એટલે રેફરન્સ માટે મેં અનેક શાળાઓ અને લગભગ ૧૨૦૦ જેટલા અલગ-અલગ ફોટોગ્રાફ્સનો અભ્યાસ કર્યો. એક બાળકના ભોળપણની સાથે પ્રભુની પ્રતિમામાં એ ડિવાઇન ભાવો પણ જન્મે એ ખૂબ જરૂરી હતું. તમે માનશો નહીં પણ બે મહિના જેટલો સમય તો માત્ર મને પ્રભુના એ બાળસ્વરૂપની કલ્પના કરવામાં લાગ્યો હતો.’

ત્યાર બાદ ચાર મહિના સુધી સતત ૧૨ કલાક કામ, કામ અને કામ... અર્થાત્, પ્રભુ શ્રીરામની મૂરત ઘડતર સેવા, સેવા અને સેવા... આખરે મૂર્તિ તૈયાર થઈ અને અરુણ તેમની કલ્પના અનુસારનું શિલ્પ નજર સામે જોઈ રહ્યા.

મોઢેરાના સૂર્યમંદિર કે ખજૂરાહોનાં શિલ્પો કે પૌરાણિક મંદિરોમાં કોઈ મૂરત ખંડિત થઈ હોય તો આ શિલ્પકારને યાદ કરવા પડે 

પ્રભુ શ્રીરામે પોતાના મૂર્તિકાર તરીકે બીજા જે શિલ્પકાર પર પસંદગી ઉતારી હતી તે ગણેશ ભટ્ટ. ૪૫ કરતાંય વધુ વર્ષોનો મૂર્તિકાર તરીકેનો અનુભવ અને એમાંય પાછા ગણેશ ભટ્ટની માસ્ટરી શેમાં? તો ગર્વ સાથે કહેવું પડે કે ભારતની પૌરાણિક સંસ્કૃતિને કંડારી શકે એવી કોતરણીવાળી મૂર્તિઓ બનાવવી હોય તો ગણેશ ભટ્ટનું નામ કદાચ મોખરાના શિલ્પકારોમાં ગણાવવું પડે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો ધારો કે મોઢેરાના સૂર્યમંદિર કે ખજૂરાહોનાં શિલ્પો કે દક્ષિણ ભારતનાં પુરાણોકાળનાં અનેક મંદિરોમાં કોઈ મૂરત ખંડિત થઈ ગઈ હોય કે નવી બનાવવી હોય કે એની આબેહૂબ કૉપી તૈયાર કરાવવી હોય તો ગણેશ ભટ્ટનો સંપર્ક કરવો પડે. ઝીણી-ઝીણી કોતરણીથી લઈને એન્શિયન્ટ મૂર્તિઓનું સ્વરૂપ બનાવવામાં આ કલાકારની માસ્ટરી છે.
ગણેશ ભટ્ટને જ્યારે અયોધ્યાના મંદિરમાં સ્થાપિત થનારી રામચંદ્રજીની મુખ્ય મૂર્તિ કંડારી કાઢવાની જવાબદારી સોંપાઈ ત્યારે પહેલા વિચાર તરીકે જ તેમણે નક્કી કરી લીધું હતું કે પ્રભુની મૂર્તિ શ્યામ​શિલા પથ્થરમાંથી બનાવવી. એની પાછળનું એક કારણ એ હતું કે આ પથ્થરમાંથી ઘડાયેલી મૂર્તિની ચમક વર્ષોવર્ષ સુધી અદ્દલ એવી ને એવી રહે છે. મૂર્તિને પુરાણોકાળની મૂર્તિનો દેખાવ મળે અને સાથે જ ગણેશજીને આ પથ્થરમાંથી જ મૂર્તિ બનાવની પ્રેરણા જાણે અનાયાસ જ ભીતરથી જન્મી હતી. 

કર્ણાટકના હોન્નાવર તાલુકાના ઇડાગુંજી ગામના ગણેશ ભટ્ટ પોતે બનાવેલી મૂર્તિ માટે કહે છે, ‘પ્રભુ શ્રીરામની આ મૂરત પર પડતી દરેક દૃષ્ટિ ભારતની વિભિન્ન શૈલીઓની વિશેષતાઓને આ એક જ મૂરતમાં જોઈ શકશે, કારણ કે ભગવાનની આ મૂરત માત્ર એક મૂરત નથી, પરંતુ એના પર અનેક જટિલ પ્રકારની નક્કાશી કરવામાં આવી છે.’ ભાવપૂર્વક આ વિશે વાત કરતાં ગણેશ ભટ્ટ ઉમેરે છે, ‘મારા પિતાજી અમારા ઇડાગુંજી ગામના ગણેશ મંદિરના પૂજારી હતા. અમારું એ મંદિર ગણપતિજીનું એ સ્થળ છે જ્યાંની મૂરતને વિશ્વની સૌથી જૂની ગણેશજીની મૂરત તરીકે ગણાવવામાં આવે છે. હું નાનો હતો ત્યારથી મારા પિતાને મંદિરના કામમાં મદદાર્થે જતો. ત્યારથી મંદિરની એ ગણેશજીની મૂર્તિ અને એની સજાવટ પર હું મોહિત થઈ ચૂક્યો હતો. પ્રભુ ગણેશજીની એ મૂર્તિનો આકાર, રૂપ, સૌંદર્યબોધ અને સુંદરતા આ બધું જ મને આકર્ષતું રહેતું. એ મૂરતે જ મને ભારતીય પારંપરિક કલારૂપોને જાણવા-સમજાવામાં અને એનાથી જોડાવા માટે અગ્રેસર કર્યો હતો એમ કહો તો ખોટું નથી.’

ગણેશ ભટ્ટ માત્ર આઠ વર્ષના હતા ત્યારથી જ તેમણે ચિત્રકળામાં પોતાનું કૌશલ દેખાડવા માંડ્યું હતું. મૂળભૂત શિક્ષણ પૂરું કર્યું અને ગણેશ ગુરુ-શિષ્ય પરંપરા પ્રમાણે દેવલાકુન્ડા વાદીરાજ પાસે મૂર્તિકળા શીખવા માટે પહોંચી ગયા. ગુરુ પાસે મૂર્તિકળાનું મૂળભૂત જ્ઞાન મેળવ્યું અને ત્યાર બાદ તેમણે વિદ્યાલંકાર એસ. કે. રામચંદ્ર રાવ પાસે મૂર્તિકળાનું ગહન જ્ઞાન અને કૌશલ પ્રાપ્ત કર્યું. મૂળે વિદ્યાર્થી, કલાકાર તરીકે મૂર્તિકાર અને કર્મે શિક્ષક એવા ગણેશ ભટ્ટે ત્યાર બાદ ૧૮ વર્ષ સુધી ૭૦૦ જેટલા વિદ્યાર્થીઓને પારંપરિક ભારતીય કળા વિશે જ્ઞાન પ્રદાન કર્યું. 
હવે જ્યારે રામચંદ્રજીની મૂર્તિના સર્જનની વાત આવી ત્યારે ગણેશ ભટ્ટ છેલ્લા લગભગ આઠ મહિનાથી અયોધ્યામાં આવી ગયા. ૪૫ વર્ષનો પોતાનો અનુભવ તથા શિલ્પકાર તરીકેની પોતાની કળા પણ તે સાથે લઈ આવ્યા. પોતાની ટીમ તરીકે તેઓ સાથે લાવ્યા તેમના જ હાથ નીચે તૈયાર થયેલા કેટલાક એવા વિદ્યાર્થીઓને જે તેમને મદદ કરી શકે. હવે ગણેશજીએ જ્યારે કૃષ્ણાશિલામાંથી રામચંદ્રજીની મૂર્તિ તૈયાર કરવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે આપણા જેવા સામાન્ય માણસોને ભલે નહીં ખબર હોય, પરંતુ ગણેશજીને તો ખબર જ હતી કે કૃષ્ણાશિલાનો પથ્થર અત્યંત કઠોર અને ઘનત્વવાળો હોય છે. આથી જો મૂર્તિ-સર્જન માટે એના પર કામ કરવું હોય તો એ પથ્થરથી પરિચિત હોવું અત્યંત જરૂરી છે. જો એમ નહીં હોય તો સ્વાભાવિક છે આ પથ્થર તરત તૂટી જાય અથવા કલાકાર એને ધાર્યો શેપ નહીં જ આપી શકે. ગણેશજી એ વિશે કહે છે, ‘રામલલ્લાની મૂર્તિનું ઘડતર કરવું અને એ પણ અયોધ્યાની ધરતી પર રહીને આ એક અનુઠો સંયોગ છે. અમને સતત એવો અહેસાસ થતો રહ્યો છે કે અમારાથી કોઈ ભૂલ થવાની શક્યતા જ નથી, કારણ કે રામચંદ્રજી અને હનુમાનજી સતત અમારી સાથે હતા. જાણે કે તેઓ અમારા કામ પર દેખરેખ રાખી રહ્યા હતા. આ એક સાવ અલગ પ્રકારનો અહેસાસ છે જેને શબ્દોમાં વર્ણવવો શક્ય નથી.’