09 June, 2024 03:05 PM IST | New Delhi | Gujarati Mid-day Correspondent
નરેન્દ્ર મોદીની ફાઇલ તસવીર
ભારતીય જનતા પાર્ટી – ભાજપ (Bharatiya Janata Party - BJP) ના નેતા નરેન્દ્ર મોદી (Narendra Modi) આજે એટલે કે રવિવારે સાંજે તેમના ત્રીજા કાર્યકાળ માટે વડાપ્રધાન તરીકે શપથ (PM Oath Ceremony) લેશે. તેમની સાથે એનડીએ ગઠબંધનના ઘણા સાંસદો પણ કેન્દ્રીય મંત્રી તરીકે શપથ લેશે. આ ખૂબ જ ખાસ અને ઐતિહાસિક ક્ષણના સાક્ષી બનવા માટે દેશ અને દુનિયાના મોટા નેતાઓ અને મહેમાનો દિલ્હી આવ્યા છે. ત્યારે સામાન્ય જનતાના મનમાં એક પ્રશ્ન થાય છે જેની આપણે ચર્ચા કરવાના છીએ.
શું તમે ક્યારેય વિચાર્યું છે કે શપથ ગ્રહણ સમારોહ શા માટે આટલો મહત્વપૂર્ણ છે? રાષ્ટ્રપતિ, વડાપ્રધાન, રાજ્યોના મુખ્યમંત્રીઓ, મંત્રીઓ અને પંચાયત અને સરપંચો પણ શા માટે અને શાના આધારે શપથ લે છે? આપણા દેશના બંધારણમાં શપથ ગ્રહણ અંગેના નિયમો શું છે? શું શપથ ભંગ કરવા બદલ સજાની જોગવાઈ છે? શું તેનો આપણા દેશના ઈતિહાસ સાથે કોઈ ખાસ સંબંધ છે?
શા માટે વડાપ્રધાન અને મંત્રીઓ શપથ લે છે?
લોકસભાના પૂર્વ સચિવ એસકે શર્માએ એક પોર્ટલ સાથેની વાતચીતમાં શપથ અંગે અનેક સવાલોના જવાબ આપ્યા હતા. તેમણે કહ્યું કે, સાંસદો, ધારાસભ્યો, વડાપ્રધાનો અને મંત્રીઓએ પદ સંભાળતા પહેલા ભારતના બંધારણમાં વિશ્વાસ રાખવા માટે શપથ લેવા પડશે. જ્યાં સુધી સાંસદ કે ધારાસભ્ય શપથ ન લે ત્યાં સુધી તેઓ કોઈપણ સરકારી કામમાં ભાગ લઈ શકતા નથી. ન તો તેમને ગૃહમાં બેઠક ફાળવવામાં આવશે અને ન તો તેમને ગૃહમાં બોલવા દેવામાં આવશે. મતલબ કે તેઓ ચૂંટાયા હશે પરંતુ સાંસદ તરીકે ગણવામાં આવશે નહીં. તે ગૃહને કોઈ નોટિસ આપી શકશે નહીં કે કોઈ મુદ્દો ઉઠાવી શકશે નહીં. તેમને પગાર અને સુવિધાઓ પણ નહીં મળે. બંધારણીય પદ સંભાળવા માટે શપથ એ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ પ્રક્રિયા છે, જેના પછી જ વ્યક્તિ સરકારી કામકાજ અને ગૃહની કાર્યવાહીમાં ભાગ લઈ શકે છે.
શેના શપથ લે છે?
રાષ્ટ્રપતિ, વડાપ્રધાન, મંત્રી, પંચ-સરપંચ અને સરકારી સેવામાં રહેલા લોકો હોદ્દાની ગરિમા જાળવવા, પ્રામાણિકતા અને નિષ્પક્ષતાથી કામ કરવા અને તમામ સંજોગોમાં દેશની સાર્વભૌમત્વ અને અખંડિતતા જાળવવા શપથ લે છે. શપથ હિન્દી અને અંગ્રેજી સહિત કોઈપણ ભારતીય ભાષામાં લઈ શકાય છે. આપણા દેશના ૧૩મા રાષ્ટ્રપતિ શંકરદયાલ શર્માએ સંસ્કૃતમાં તેમના પદના શપથ વાંચ્યા હતા.
મંત્રીના શપથ બે બાગમાં થાય છે
પદના શપથ: સાંસદો અને ધારાસભ્યો તેમના કાર્યાલયની ગરિમા જાળવવા માટે શપથ લે છે. તેમાં પ્રામાણિકતાથી અને નિષ્પક્ષતાથી કામ કરવાની અને દેશની સાર્વભૌમત્વ અને અખંડિતતાને દરેક કિંમતે જાળવી રાખવાની પ્રતિજ્ઞા સામેલ છે.
ગુપ્તતાના શપથ: કેન્દ્ર અને રાજ્યમાં મંત્રી પદ પર નિયુક્ત થયેલા સાંસદો અને ધારાસભ્યો ગુપ્તતાના શપથ લે છે.
પીએમ અને મંત્રીઓના શપથ: રાષ્ટ્રપતિ શપથની શરૂઆત કરે છે.
શું તમામ ચૂંટાયેલા સાંસદો શપથ લે છે?
હા, દેશભરની ૫૪૩ બેઠકો પરથી ચૂંટાયેલા તમામ સાંસદોને લોકસભામાં શપથ લેવડાવવામાં આવે છે. તમને જણાવી દઈએ કે લોકસભામાં વડાપ્રધાન અને મંત્રીઓ પણ સાંસદ તરીકે શપથ લે છે.
બંધારણમાં શપથના નિયમો શું છે?
કલમ 75 મુજબ વડાપ્રધાને રાષ્ટ્રપતિ સમક્ષ શપથ લેવાના હોય છે. શપથ ચોક્કસ સોગંદનામાને અનુસરે છે, જેને વડાપ્રધાન વાંચે છે અને સ્વીકારે છે. શપથ પછી, એક સત્તાવાર પ્રમાણપત્ર પણ જારી કરવામાં આવે છે, જેમાં વડા પ્રધાન શપથ લેવાની તારીખ અને સમયનો ઉલ્લેખ કરે છે. તેના પર વડાપ્રધાનના હસ્તાક્ષર પણ છે.
આપણા બંધારણની કલમોમાં શપથના નિયમોનું વિગતવાર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. જે નીચે મુજબ છેઃ
રાષ્ટ્રપતિના શપથ અંગેની સંપૂર્ણ માહિતી બંધારણના અનુચ્છેદ 60માં આપવામાં આવી છે.
કલમ 75 (4) વડાપ્રધાન અને મંત્રીઓના શપથના ફોર્મેટ વિશે વાત કરે છે.
કલમ 99માં સંસદના તમામ સભ્યોના સ્વાગત માટેના નિયમોની માહિતી છે.
કલમ 124 (6) સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયાધીશોના પદના શપથ લેવાના નિયમો આપે છે.
આર્ટિકલ 148 (8) કોમ્પ્ટ્રોલર અને ઓડિટર જનરલની શપથ ગ્રહણ માટેના નિયમો.
બંધારણના અલગ-અલગ અનુચ્છેદમાં આપવામાં આવેલા નિયમો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે લોકશાહીમાં શપથ એક મહત્વપૂર્ણ પ્રક્રિયા છે.
શપથ લેવાની પરંપરા ક્યારે શરૂ થઈ?
આપણા દેશના ઈતિહાસમાં અનેક પ્રસંગોએ શપથનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. રામાયણ અને મહાભારત જેવા મહાકાવ્યોમાં પણ તેનું વર્ણન છે. તે સમયે, કોઈની મૂર્તિ અથવા પ્રકૃતિને સાક્ષી તરીકે ધ્યાનમાં લઈને શપથ લેવામાં આવતા હતા. આ જ તર્જ પર, વર્ષ ૧૮૭૩માં તત્કાલિન બ્રિટિશ સરકારે `ઇન્ડિયન કોર્ટ એક્ટ` લાગુ કર્યો હતો. જેમાં ધાર્મિક પુસ્તકો પર હાથ મૂકીને શપથ લેવાયા હતા.
જ્યારે દેશ આઝાદ થયો ત્યારે વર્ષ ૧૯૬૯માં ભારતીય કોર્ટ એક્ટમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો. તેને `ઓથ એક્ટ` કહેવામાં આવતો. વાસ્તવમાં, તેને બિનસાંપ્રદાયિક બનાવવામાં આવ્યું હતું. આમાં શપથ માટેની ધાર્મિક જરૂરિયાતને નકારી કાઢવામાં આવી હતી. જોકે, બાદમાં કોર્ટે તેને બદલીને ભગવાનના નામે શપથ લેવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરી હતી.
આઝાદી બાદ દેશના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુના શપથ ગ્રહણ સમારોહનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. તેમને ગવર્નર-જનરલ લોર્ડ માઉન્ટબેટન દ્વારા હોદ્દા અને ગુપ્તતાના શપથ લેવડાવવામાં આવ્યા હતા.
શપથ તોડે તો શું થાય?
જો કોઈ બંધારણીય પદ માટે શપથ લેનાર વ્યક્તિ ગોપનીયતાની ગરિમાનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તો તેને દૂર કરવા માટે એક વિશેષ પ્રક્રિયા છે, જેને મહાભિયોગ કહેવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે આમાં કોઈ ફોજદારી કેસ નોંધવામાં આવતો નથી, પરંતુ જો ઉચાપતનો કેસ બહાર આવે તો ફોજદારી કેસ નોંધી શકાય છે.